การเรียนรู้กับการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมมนุษย์
การเรียนรู้ (Learning)
เมื่อพูดถึงการเรียนรู้ หลายคนมักจะนึกถึงสิ่งที่เกิดขึ้นในโรงเรียน ซึ่งความจริงแล้วการเรียนรู้เกิดขึ้นได้ในทุกสภาพการณ์ เมื่อพิจารณาจากความหมายของการเรียนรู้ที่นักจิตวิทยากำหนดไว้อาจกล่าวได้ว่าการเรียนรู้เกิดขึ้นได้ตลอดเวลาตราบใดที่คนเรายังมีปฎิสัมพันธ์กับสังคมอยู่ นักจิตวิทยากำหนดความหมายของการเรียนรู้ไว้ดังนี้
การเรียนรู้หมายถึง การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม หรือศักยภาพของพฤติกรรม ที่ค่อนข้างถาวร อันเกิดจากประสบการณ์ หรือการฝึกฝน (Kimble, 1961)
จากความหมายของการเรียนรู้ดังกล่าว สิ่งที่เราจะต้องมาทำความเข้าใจให้ตรงกันก่อนคือพฤติกรรม (Behavior) พฤติกรรมในที่นี้จะหมายถึงสิ่งที่บุคคลกระทำหรือแสดงออก ที่สามารถสังเกตเห็นได้หรือวัดได้ตรงกัน พฤติกรรมสามารถแบ่งออกได้เป็นสองประเภทใหญ่ๆด้วยกันคือ พฤติกรรมภายนอก(Overt Behavior) ซึ่งเป็นพฤติกรรมที่สามารถสังเกตเห็นได้โดยตรง และพฤติกรรมภายใน
(Covert Behavior) เป็นพฤติกรรมที่ไม่สามารถสังเกตเห็นได้โดยตรง ถือได้ว่าเป็นพฤติกรรมส่วนบุคคล (Private Behavior) ซึ่งได้แก่ ความคิด ความรู้สึก ความรู้ ทัศนคติ ค่านิยม และการสนองตอบทางสรีระ (การเต้นของชีพจร ความดันโลหิต การเปลี่ยนแปลงคลื่นสมอง เป็นต้น)
เป็นต้น (Spiegler & Gueuremont, 1998)
การเรียนรู้ของคนเราเกิดขึ้นได้อย่างไร
การเรียนรู้ของคนเราอาจกล่าวได้ว่าเกิดขึ้นได้สองทางด้วยกัน คือ
1. การเรียนรู้จากประสบการณ์ตรง
2. การเรียนรู้จากประสบการณ์ทางอ้อม
การเรียนรู้จากประสบการณ์ตรง สามารถอธิบายได้ด้วยทฤษฎีการเรียนรู้การวางเงื่อนไขแบบการกระทำ (Operant Conditioning) ของ B. F. Skinner (Skinner, 1953) ส่วนการเรียนรู้จากประสบการณ์ทางอ้อมนั้นสามารถอธิบายได้ด้วย ทฤษฎีการเรียนรู้ทางปัญญาสังคม (Social Cognitive Theory) ของAlbert Bandura (Bandura, 1977)
ทฤษฎีการเรียนรู้การวางเงื่อนไขแบบการกระทำ (Operant Conditioning)
ทฤษฎีนี้มีความเชื่อว่า พฤติกรรมของคนเรานั้นเกิดขึ้นและเปลี่ยนแปลงเป็นผลมาจากการที่คนเรามีปฎิสัมพันธ์กับสภาพแวดล้อม โดยทีสภาพแวดล้อมมีปัจจัยอยู่ 2 ตัวที่มีผลต่อพฤติกรรม ชึ่งได้แก่
เงื่อนไขนำ (Antecedents) และ ผลกรรม (Consequences) เงื่อนไขนำ คือเหตุการณ์หรือสภาพการณ์ที่เกิดขึ้นก่อนการเกิดพฤติกรรม เป็นปัจจัยที่บอกให้คนเรารู้ว่า เราควรทำหรือไม่ควรทำพฤติกรรมที่เราต้องการจะทำหรือไม่ เช่นสัญญานไฟแดง บอกให้เรารู้ว่าเราควรจะหยุดรถแม้ว่าเราต้องการที่จะขับรถต่อไปก็ตาม หรือการที่เราเห็นคุณแม่อารมณ์ดี ก็จะเป็นสัญญานให้รู้ว่าถ้าจะขอเงินพิเศษ คุณแม่ก็คงจะให้เป็นต้น
ผลกรรม คือเหตุการณ์หรือสภาพการณ์ที่เกิดขึ้นหลังการเกิดพฤติกรรม มีผลทำให้พฤติกรรมนั้นมีโอกาสที่จะเกิดบ่อยขึ้น สม่ำเสมอ หรือลดลง ยุติลง ในการอธิบายถึงกระบวนการเรียนรู้นั้น Skinner ให้ความสำคัญกับการจัดการผลกรรมมากที่สุด ผลกรรมที่สำคัญนั้น Skinner แบ่งออกเป็น3ประเภทด้วยกันคือ
1. ตัวเสริมแรงทางบวก (PositiveReinforcer) คือผลกรรมที่ตามหลังพฤติกรรม แล้วทำให้พฤติกรรมนั้น เกิดบ่อยครั้งขึ้น หรือเกิดขึ้นสม่ำเสมอ กระบวนการที่ให้ผลกรรมแล้วทำให้พฤติกรรมเกิดบ่อยครั้งขึ้นนั้นเรียกว่า การเสริมแรงทางบวก (Positive Reinforcement) เช่นการที่คนเราทำงานแล้วได้เงินเดือน เงินเดือนก็เป็นตัวเสริมแรงทางบวกให้คนเราทำงานบ่อยครั้ง หรือการที่เราแต่งตัวให้ดูดีแล้วได้รับคำชมว่าแต่งตัวเป็น ก็ทำให้เราแต่งตัวดีทุกครั้งที่ออกงาน คำชมก็จัดได้ว่าเป็นตัวเสริมแรงทางบวกต่อพฤติกรรมการแต่งตัวดีของเราเป็นต้น
2. ตัวลงโทษ (Punisher) คือผลกรรมที่ตามหลังพฤติกรรม แล้วทำให้พฤติกรรมนั้น ลดลงหรือยุติลง กระบวนการที่ให้ผลกรรมแล้วทำให้พฤติกรรมลดลงหรือยุติลงนั้นเรียกว่า การลงโทษ (Punishment) เช่นการที่เราขับรถเร็วกว่าที่กฎหมายกำหนดแล้วถูกตำรวจจับ ปรับเงินไป 500บาท ทำให้เราไม่ขับรถเร็วอีกเลย การถูกปรับเงิน ก็จัดได้ว่าเป็นการลงโทษพฤติกรรมการขับรถเร็วของเรานั่นเอง
3. การหยุดยั้ง (Extinction) คือการยุติการให้การเสริมแรง ต่อพฤติกรรมที่เคยได้รับการเสริมแรง กระบวนการดังกล่าวจะส่งผลทำให้พฤติกรรมนั้น ลดลงหรือยุติลงในเวลาต่อมา แต่ก่อนที่จะลดลง อาจมีการเกิดการระเบิดของพฤติกรรมขึ้นได้ เช่น การที่เด็กไปที่ศูนย์การค้ากับแม่และขอให้แม่ชื้อของให้ แม่ก็ชื้อให้แทบทุกครั้ง (แม่ให้การเสริมแรงทางบวกต่อพฤติกรรมการขอให้แม่ชื้อของให้) วันหนึ่งแม่ตัดสินใจไม่ชื้อให้เนื่องจากเห็นว่าไม่เหมาะสม แสดงว่าแม่กำลังใช้การหยุดยั้ง ผลจากการใช้การหยุดยั้งจะพบว่า เด็กจะขอด้วยเสียงอันดังขึ้น และอาจระเบิดถึงขั้นดิ้นกับพื้นได้ ซึ่งเราเห็นเหตุการณ์นี้ได้บ่อยๆในศูนย์การค้า แสดงว่าเด็กถูกการหยุดยั้งนั่นเอง
ประเภทของตัวเสริมแรงทางบวก
ตัวเสริมแรงทางบวกสามารถแบ่งออกได้เป็น 5ประเภทด้วยกันคือ
1. ตัวเสริมแรงทางสังคม (Social Reinforcer) ได้แก่คำชม คำยกย่อง การให้ข้อมูลป้อนกลับทางบวก การกอด การแตะตัว การแสดงการยอมรับ เป็นต้น
2. ตัวเสริมแรงที่เป็นวัตถุสิ่งของ (Material Reinforcer) ได้แก่สิ่งของต่างๆ เช่น รถ บ้าน เสื้อผ้า น้ำหอม และรวมทั้ง อาหารและขนม เป็นต้น
3. ตัวเสริมแรงที่เป็นกิจกรรม หรือที่รู้จักในนามของหลักการของ Premack (Premack’s Principle) เป็นการใช้กิจกรรมที่บุคคลชอบมากมาเสริมแรงกิจกรรมที่บุคคลไม่ชอบทำหรือทำน้อย เพื่อให้บุคคลนั้นทำกิจกรรมนั้นมากขึ้น เช่นการที่เด็กชอบเล่นเกมแต่ไม่ชอบทำการบ้าน ก็สามารถเพิ่มพฤติกรรมการทำการบ้านของเด็กได้ โดยบอกให้เด็กทำการบ้านก่อนแล้วจึงค่อยเล่นเกม เป็นต้น
4. เบี้ยอรรถกร (Tokens Economy) เป็นการใช้เบี้ย คะแนน หรือดาว เป็นตัวเสริมแรง โดยที่เบี้ย คะแนนหรือดาวนั้นสามารถนำไปแลกตัวเสริมแรง อื่นๆได้ ตัวอย่างของเบี้ยอรรถกรที่เห็นได้ชัดคือ เงิน คูปองแลกของ หรือแต้มสะสมของบัตรเครดิต ที่สามารถนำไปแลกสิ่งของต่างๆได้ตามที่ต้องการ
5. ตัวเสริมแรงภายใน (Covert Reinforcer) ได้แก่ความภูมิใจ หรือความสุข เป็นต้น
ตารางการเสริมแรง (Schedules of Reinforcement)
การเสริมแรงทางบวกสามารถดำเนินการได้ 2 วิธีด้วยกัน คือ
1. การเสริมแรงแบบทุกครั้งที่เกิดพฤติกรรม (Continuous Reinforcement) นั่นคือการให้การเสริมแรงทุกครั้งที่พฤติกรรมเป้าหมายเกิดขึ้น การดำเนินการเช่นนี้จะทำให้พฤติกรรมที่ได้รับการเสริมแรงเกิดเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็ว เหมาะกับการพัฒนาพฤติกรรมใหม่ให้เกิดขึ้น เพราะคนเราจะเรียนรู้ได้อย่างรวดเร็ว แต่จุดอ่อนของการเสริมแรงแบบนี้คือ ถ้าหยุดให้การเสริมแรง พฤติกรรมที่เคยได้รับการเสริมแรงนั้นจะลดลงอย่างรวดเร็ว
2. การเสริมแรงแบบครั้งคราว (Intermittent Reinforcement) เป็นการให้การเสริมแรงแบบไม่แน่นอน ขึ้นอยู่กับเวลาหรือจำนวนครั้งของการแสดงพฤติกรรม ซึ่งการเสริมแรงแบบครั้งคราวนี้ นำมาใช้เพื่อแก้จุดอ่อนของการเสริมแรงแบบทุกครั้งที่เกิดพฤติกรรม แต่ไม่เหมาะกับการใช้เพื่อพัฒนาพฤติกรรมใหม่ แต่ควรใช้เมื่อพฤติกรรมใหม่ได้พัฒนาขึ้นมาแล้วและต้องการให้พฤติกรรมนั้น เกิดขึ้นสม่ำเสมอ
การชี้แนะ (Prompting)
การชี้แนะคือการจัดการกับเงื่อนไขนำนั่นเอง ทำได้โดยการให้สัญญาณ (Signs) หรือตัวชี้แนะ (Cues) เพื่อให้คนเราแสดงพฤติกรรมออกมา อย่างที่เราต้องการให้แสดงออก ซึ่งการชี้แนะสามารถทำได้ 3 วิธีด้วยกันคือ
1. การชี้แนะโดยการใช้คำพูด (Verbal prompt) เป็นการใช้คำพูดให้คนเราทำพฤติกรรมบางอย่าง เช่น บอกให้เงียบ บอกให้เข้าชั้นเรียน หรือบอกให้แบ่งปันของเล่นให้กับเพื่อน เป็นต้น
2. การชี้แนะโดยการใช้สัญญาณ (Sign prompt) คือการใช้สัญลักษณ์ต่างให้คนเราทำตาม เช่น สัญลักษณ์ห้ามสูบบุหรี่ สัญลักษณ์ห้องน้ำ สัญญาณจราจรเป็นต้น
3. การชี้แนะโดยการใช้ร่างกาย (Physical prompt) คือการใช้ร่างกายชี้แนะให้คนเราทำตาม เช่นการจับมือให้เด็กเขียนหนังสือ หรือจับซ้อนรับประทานอาหาร เป็นต้น
การแต่งพฤติกรรม (Shaping)
การแต่งพฤติกรรมเป็นวิธีการหนึ่งที่ใช้ในการพัฒนาพฤติกรรมใหม่ให้กับคนเรา โดยใช้หลักการการคาดคะเนความสำเร็จตามขั้นตอน (Successive approximation) เป็นการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมไปทีละพฤติกรรมเพื่อนำไปสู่พฤติกรรมที่ต้องการ ส่วนวิธีดำเนินการนั้นมักจะใช้การชี้แนะร่วมกับการเสริมแรงทางบวก เช่นการฝึกการใช้โปรแกรม SPSS ก็อาจจะเริ่มจากการเปิดเครื่องคอมพิวเตอร์ การเลือกโปรแกรม การใส่ข้อมูล และการใช้เมนูในการวิเคราะห์ข้อมูลเป็นต้น
การแผ่ขยายสิ่งเร้า (Stimulus Generalization)
การแผ่ขยายสิ่งเร้าคือการที่คนเราสนองตอบในลักษณะเดียวกันต่อสิ่งเร้าที่มีลักษณะใกล้เคียงกับ
สิ่งเร้าที่เคยเรียนรู้มาก่อน เช่น การที่นักศึกษากลัวอาจารย์ท่านหนึ่งในวิทยาลัย และต่อมากลัวอาจารย์ท่านอื่นๆในวิทยาลัย สุดท้ายกลัวที่จะไปวิทยาลัย ลักษณะดังกล่าว กล่าวได้ว่าเกิดการ
แผ่ขยายสิ่งเร้าขึ้นแล้ว แต่ถ้านักศึกษากลัวอาจารย์ท่านหนึ่งและไม่กลัวท่านอื่นๆอีก เราเรียกกระบวนการดังกล่าวว่าเกิดการเรียนรู้การแยกแยะสิ่งเร้า (Stimulus Discrimination) ชึ่งมีความสำคัญอย่างมากต่อกระบวนการเรียนรู้
ทฤษฏีการเรียนรู้ทางปัญญาสังคม (Social Cognitive Theory)
ทฤษฎีนี้มีความเชื่อว่าพฤติกรรมของคนเราส่วนใหญ่นั้น เกิดขี้นจากการสังเกตพฤติกรรมของตัวแบบในสภาพแวดล้อม (Bandura, 1977) ตัวแบบในสภาพแวดล้อม สามารถแบ่งออกได้เป็น 2ชนิดด้วยกันคือ ตัวแบบที่เป็นชีวิตจริง (Live Model) เป็นตัวแบบที่มีคนเราเผชิญในชีวิตจริง เช่น พ่อ แม่ ญาติพี่น้อง ครู เพื่อน เป็นต้น ตัวแบบอีกชนิดหนึ่งคือ ตัวแบบสัญลักษณ์ (Symbolic Model) เป็นตัวแบบที่ทีเราเห็นโดยผ่านสื่อต่างๆ ไม่ว่าจะเป็น ภาพยนตร์ ทีวี หนังสือพิมพ์ การ์ตูน นิยาย เป็นต้น ตัวแบบทั้ง2ชนิดนี้มีผลต่อการเรียนรู้ของคนเราไม่แตกต่างกัน หากแต่ตัวแบบสัญลักษณ์ มีผลในวงกว้างกว่าเท่านั้น
เนื่องจากตัวแบบที่มนุษย์เราต้องเผชิญอยู่นั้นมีมากมาย คำถามที่ตามมาคือ แล้วทำไมตัวแบบบางตัวมีอิทธิพลต่อคนบางคนมากกว่าอีกบางคน คำตอบอยู่ทีกระบวนการลอกเลียนแบบ ซึ่ง Bandura (1977) กล่าวว่ากระบวนการลอกเลียนแบบมีอยู่ด้วยกัน 4กระบวนการคือ
1. กระบวนการสนใจ (Attention Process) นั่นคือผู้สังเกตจะต้องมีความสนใจในตัวแบบเสียก่อน จึงจะมีความคิดอยากลอกเลียนแบบ ซึ่งตัวแบบจะต้องมีลักษณะเด่น มีชื่อเสียง น่าสนใจ หรือมีลักษณะคล้ายกับผู้สังเกต อีกทั้งเป็นตัวแบบที่แสดงออกแล้วได้รับการเสริมแรง หรือการลงโทษ จะได้รับความสนใจเป็นพิเศษ ตัวแบบที่ได้รับการเสริมแรงจะทำให้ผู้สังเกตอยากทำตามแต่ในทางกลับกันตัวแบบที่แสดงพฤติกรรมแล้วถูกลงโทษ ผู้สังเกตก็จะไม่อยากลอกเลียนแบบพฤติกรรมนั้น นอกจากลักษณะของตัวแบบแล้ว สภาวะของผู้สังเกตก็มีผลต่อการให้ความสนใจในตัวแบบด้วย ถ้าผู้สังเกตอยู่ในสภาวะตื่นตัวก็จะให้ความสนใจในตัวแบบ แต่ถ้าเพลียหรือง่วงนอนก็จะไม่สนใจตัวแบบ นอกจากนี้ผู้สังเกตจะต้องไม่ถูกสิ่งเร้าอื่นๆดึงดูดความสนใจออกไปในขณะที่สังเกตตัวแบบอยู่
2. กระบวนการจดจำ (Retention Process) เมื่อผู้สังเกตสังเกตพฤติกรรมของตัวแบบแล้ว การที่จะเรียนรู้จากตัวแบบได้ดี ผู้สังเกตจะต้องสามารถจดจำพฤติกรรมที่ตัวแบบแสดงออกได้ ซึ่งการที่จะจดจำได้ดีนั้น ลักษณะของตัวแบบจะต้องเป็นสิ่งที่ผู้สังเกตมีความคุ้นเคย หรือไม่ก็จะต้องเห็นบ่อยๆ และจะช่วยให้กระบวนการจดจำนั้นเป็นไปได้ด้วยดี ก็ควรจะต้องมีการชักซ้อมทั้งในการแสดงออกจริงๆ หรือ ชักซ้อมในความคิดก็ได้
3. กระบวนการทำตาม (Reproduction Process) นั่นคือหลังจากที่ผู้สังเกตจดจำพฤติกรรมของตัวแบบได้ดีแล้ว ก็จะเข้าสู่กระบวนการทำตามตัวแบบ กระบวนการนี้จะทำได้ดีถ้ามีการให้ข้อมูลป้อนกลับ เมื่อลองทำตามพฤติกรรมของตัวแบบ อีกทั้งยังขึ้นอยู่กับความสามารถเดิมที่ผู้สังเกตมีอยู่
เช่น การที่ผู้ที่มีพื้นฐานทางด้านการเล่นเทนนิสเมื่อดูนักเทนนิสระดับโลกแข่งกันก็จะสามารถจดจำท่าต่างๆได้ง่าย และสามารถทำตามได้ง่ายกว่า ผู้ที่ไม่มีพื้นฐานทางด้านการเล่นเทนนิสมาก่อนเลย
4. กระบวนการแรงจูงใจ (Motivation Process) เป็นกระบวนการสุดท้ายที่จะทำให้ผู้สังเกตตัดสินใจจะทำตามพฤติกรรมของตัวแบบ นั่นคือผู้สังเกตจะพิจารณาดูว่าในสภาพการณ์ใด ที่แสดงพฤติกรรมตามตัวแบบแล้วได้รับการเสริมแรง การที่คาดว่าจะได้รับการเสริมแรงนี่เองทำให้เป็นแรงจูงใจที่ทำให้ผู้สังเกต แสดงพฤติกรรมตามตัวแบบที่ตนเองลอกแบบมา
การรับรู้ความสามรถของตนเองจึงมีความสำคัญอย่างมากต่อการแสดงออกของบุคคลในชีวิตประจำวัน เพราะปัจจัยหนึ่งของความสำเร็จในการใช้ชีวิตของคนเราก็คือการรับรู้ความสามารถของตนเองนั่นเอง
การนำเอาแนวความคิดของทฤษฎีการเรียนรู้ไปพัฒนาพฤติกรรม
เนื่องจากการเรียนรู้นั้นก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทั้งพฤติกรรมภายในและพฤติกรรมภายนอก การนำเอาแนวคิดการเรียนรู้ไปใช้พัฒนาพฤติกรรมของคนเรา สามารถที่จะเริ่มจากการพัฒนาพฤติกรรมภายในไปสู่พฤติกรรมภายนอก หรือจากพฤติกรรมภายนอกไปสู่พฤติกรรมภายในก็ได้ ทั้งนี้เนื่องจากพฤติกรรมทั้งสองประเภทนี้มีผลซึ่งกันและกันนั่นเอง แต่ในกระบวนการพัฒนาตนนั้น ผู้เขียนมีความเห็นว่าควรจะเริ่มต้นจากพฤติกรรมภายในไปสู่พฤติกรรมภายนอก เพราะว่าคนเรานั้นควรจะมีความตระหนักหรือต้องการที่จะพัฒนาตัวเองเสียก่อน จึงจะทำให้กระบวนการพัฒนาตนมีประสิทธิภาพยิ่งขึ้น ดังนั้นขั้นตอนในการพัฒนาตนนั้นจึงควรเริ่มจากการ คิดดี พูดดี และทำดี ซึ่งถ้าทุกคนทำได้ก็จะทำให้สังคมมีความสงบ และความสุขมากขึ้น
การคิดดี หรือคิดในทางบวกนั้น เป็นจุดเริ่มต้นที่นักศึกษาทุกคนควรจะให้ความสำคัญเป็นอันดับแรกในการพัฒนาตน ซึ่งในการที่จะพัฒนาตนได้นั้นนักศึกษาจะต้องพิจารณาใน 3 ประเด็นต่อไปนี้
1.นักศึกษาต้องมีความตระหนักในตนเอง ซึ่งหมายความว่า นักศึกษาต้องรู้ตนเองตลอดเวลาว่าตนกำลังคิดอะไรอยู่หรือกำลังทำอะไรอยู่ เพราะถ้าบุคคลใดไม่รู้ตนเองว่าตนเองกำลังคิดหรือทำอะไรอยู่ บุคคลนั้นก็ไม่มีโอกาสที่จะพัฒนาตนเองได้เลย ซึ่งวิธีการที่จะทำให้ตนเองมีความตระหนักได้นั้นสามารถทำได้โดยการที่นักศึกษาอาจจะจดบันทึกสิ่งที่ตนเองคิดหรือกระทำทุกวัน และนำข้อมูลเหล่านั้นมาพิจารณา ก็จะทำให้นักศึกษาทราบว่าตนเองมีความคิดหรือพฤติกรรมเช่นใด สมควรพัฒนาไปในทิศทางใด มากน้อยเพียงไร เช่น นักศึกษาอาจคิดว่าตนเองไม่มีเวลาอ่านหนังสือ นักศึกษาอาจเริ่มต้นโดยบันทึกว่า ในวันหนึ่งๆนั้น ตนเองได้ใช้เวลาทำอะไรบ้าง การบันทึกเช่นนี้ทำให้นักศึกษาได้รู้ถึงเวลาที่ใช้ในการทำกิจกรรมต่างๆ ทำให้สามารถตัดสินใจได้ว่าควรจะจัดการอย่างใดกับเวลาที่ใช้ในการทำกิจกรรมต่างๆในแต่ละวันเพื่อให้มีเวลาในการอ่านหนังสือได้ หรือนักศึกษาอาจมีความวิตกกังวลกับการสอบ เนื่องจากกลัวว่าจะทำข้อสอบไม่ได้ดี ทำให้เกิดความวิตกกังวลสูง อาจมีผลทำให้หมดกำลังใจในการอ่านหนังสือ ซึ่งการมีข้อมูลเหล่านี้จะทำให้เราเข้าใจและสามารถหาทางแก้ไขปัญหาได้
2.นักศึกษาจะต้องมีความคิดว่า สิ่งต่างๆ ที่เกิดขึ้นกับตนเองนั้นเป็นผลมาจากการกระทำของตนเอง การที่จะทำคะแนนสอบได้ดี การที่มีเพื่อนมาก หรือการที่มีคนยอมรับตนเองนั้น สิ่งเหล่านี้เกิดขึ้นจากผลของการกระทำของเราทั้งสิ้น นั่นคือนักศึกษาสามารถจะบอกตนเองได้ว่า อดีตผ่านไปแล้วแก้ไขอะไรไม่ได้ อนาคตเป็นสิ่งที่เรามีทางเลือก ดังนั้น ถ้าเราเลือกที่จะประสบความสำเร็จเราก็จะสำเร็จ แต่ถ้าเราเลือกที่จะเชื่อว่าสิ่งต่างๆที่เกิดขึ้นนั้นเป็นเพราะคนอื่น หรือโชคชะตา เราก็จะไม่มีโอกาสได้พัฒนาตนเอง เพราะเรามัวแต่จะรอให้คนอื่นแก้ไขหรือเปลี่ยนแปลง หรือรอโชคชะตา ดังนั้น ประเด็นนี้จึงสำคัญมาก นักศึกษาต้องบอกเสมอว่า อนาคตเราเป็นผู้สร้าง ผู้กระทำ เราจึงต้องรับผิดชอบต่อสิ่งที่เกิดขึ้น
3.นักศึกษาจะต้องมีความปรารถนาที่จะเปลี่ยนแปลงและพัฒนาตนเองไปในทางที่ดีขึ้น เพราะถ้าปราศจากซึ่งความปรารถนาทีจะเปลี่ยนแปลง นักศึกษาก็จะขาดแรงจูงใจที่จะกระทำ ดังนั้น นักศึกษาจะต้องบอกตนเองว่า ฉันต้องการพัฒนาตนเอง และฉันจะทำเดี๋ยวนี้ อย่ารอเวลาเพราะถ้ารอเราจะไม่มีโอกาสได้พัฒนาตนเองอีกเลย
เทคนิคการหยุดความคิด (Thought stopping)
เทคนิคการหยุดความคิด เป็นเทคนิคที่เหมือนกับการลงโทษ นั้นคือเมื่อคนเรามีความคิดทางลบเกิดขึ้น ก็จะตระโกนในใจตัวเองว่า หยุด ซึ่งการทำเช่นนั้นจะทำให้ความคิดในขณะนั้นหยุดลงและเมื่อความคิดในขณะนั้นหยุดลงแล้วเราก็จะต้องสร้างความคิดใหม่เข้าไปทดแทน หลักการดังกล่าวดูเหมือนว่าจะทำได้ง่าย แต่ขั้นตอนในการดำเนินการนั้นต้องอาศัยความตั้งใจจริงและความอดทนพอสมควร จึงจะสามารถทำให้เราสามารถหยุดความคิดทางลบและพัฒนาความคิดทางบวกขึ้นมาได้ ซึ่งขั้นตอนในการฝึกนั้นทำได้ดังต่อไปนี้
ขั้นที่ 1 ให้นักศึกษานั่งในท่าที่สบายๆ หลับตาและเริ่มคิดในเรื่องทางลบที่รบกวนนักศึกษาอยู่ในขณะนี้ เช่น ใกล้จะสอบแล้วกลัวว่าจะสอบตกเพราะเรียนไม่รู้เรื่อง หรือชีวิตนี้อยู่ไม่ได้แล้วเพราะฉันเป็นคนไม่ดี คนรักจึงทิ้งไปหาคนอื่น
ขั้นที่ 2 ขั้นฝึกหยุดความคิด ในขั้นนี้เป็นขั้นที่ต่อจากขั้นที่ 1 ซึ่งสามารถทำได้ 2 วิธีเป็นอย่างน้อย ได้แก่ วิธีที่ 1 ตั้งนาฬิกาจับเวลาโดยที่ให้มีเสียงดังของนาฬิกาทุกๆ 3 นาที เริ่มตั้งเวลาพร้อมกับคิดในทางลบ และเมื่อเสียงนาฬิกาดังขึ้นให้ตระโกนด้วยเสียงอันดังว่า “หยุด” การทำเช่นนี้จะทำให้ความคิดในขณะนั้นหยุดชะงักลง ซึ่งนักศึกษาควรจะปล่อยให้ความคิดนั้นหยุดไปประมาณ 30 วินาที ซึ่งถ้าความในทางลบกลับมาเกิดขึ้นก่อนหมดเวลา 30 วินาที ก็ให้ตะโกนช้ำอีกว่า “หยุด” ทำเช่นนี้ไปเรื่อยๆจนกว่าจะสามารถควบคุมความคิดทางลบให้หยุดได้ ซึ่งการตะโกนนั้นจะเริ่มจากตะโกนเสียงดัง และค่อยๆเบาลง เบาลง จนกระทั่งตะโกนในใจ ส่วนวิธีการที่ 2 นักศึกษาอาจไม่ต้องใช้นาฬิกาจับเวลาหากแต่ใช้เทปบันทึก คำว่า “หยุด” โดยบันทึกเสียงตะโกนว่าหยุดของตัวเองลงในเทปในช่วงเวลาที่ต่างกัน เช่น 3 นาทีบ้าง 2 นาทีบ้าง หรือ 1 นาทีบ้าง สลับกันไปโดยไม่จำเป็นต้องเรียงลำดับ ถ้าให้ดีควรจะใช้หูฟังร่วมด้วย ซึ่งก็ทำเช่นเดียวกับวิธีการที่ 1 คือ ฟังเทปพร้อมทั้งคิดในเรื่องที่เป็นทางลบ ที่รบกวนตนเองอยู่ในขณะนี้ และเมื่อได้ยินเสียงคำว่าหยุดจากเทป ก็ให้ตะโกนว่าหยุดเช่นกัน ซึ่งเสียงตะโกนนี้จะต้องค่อยๆเบาลง เบาลง จนตระโกนในใจ
ขั้นที่ 3 หลังจากฝึกการควบคุมความคิดโดยการหยุดความคิดตนเองได้แล้วเป็นเวลาช่วงสั้น ๆ คือ 30 วินาที จากนั้นก็ให้ใส่ความคิดทางบวกเข้าไปทดแทน เช่นกรณีที่กลัวเรื่องการสอบก็ให้บอกตนเองว่ามันน่าตื่นเต้นมากเลยที่เราจะต้องแสดงให้อาจารย์รู้ว่าเราเก่งแค่ไหน หรือถึงเวลาแล้วที่เราจะแสดงความสามารถให้คนอื่นเห็น กรณีที่ถูกคนรักทิ้ง ก็ให้คิดว่า ทุกคนมีสิทธิที่จะเลือกคบคนได้ และเราก็อาจจะได้เจอคนใหม่ที่ดีกว่านี้ก็ได้
การคิดในทางบวก (Positive thinking) หรือ การพูดกับตัวเองในทางบวก (Positive self-talk)
หลังจากที่นักศึกษาได้ฝึกหยุดความคิดของตนเองแล้ว สิ่งสำคัญอีกประการหนึ่งที่ควรฝึกคือ การคิดในทางบวก หรือการพูดกับตนเองในทางบวก เพราะดังที่กล่าวไว้ข้างตนแล้วว่าการกระทำของคน เรานั้นเป็นผลพวงจากความคิดและความเชื่อของตนเอง นักศึกษาต้องมีความเชื่อก่อนว่า เราสามารถกำหนดอนาคตของตนเองได้ ซึ่งการที่จะกำหนดอนาคตของตนเองได้นั้น เราต้องแน่ใจก่อนว่าเราสามารถกำหนดความคิดของตนเองได้ ซึ่งถ้าเราคิดว่าทำไม่ได้เราก็จะทำไม่ได้ ถ้าเราเชื่อหรือคิดว่าทำได้เราจะประสบผลสำเร็จอย่างน้อย 50 เปอร์เซ็นต์ และอีก 50 เปอร์เซ็นต์อยู่ที่การกระทำของตัวเราเอง นักจิตวิทยามีความเชื่อว่าสิ่งที่จะทำร้ายคนเราได้มากที่สุดคือความคิดทางลบของคนเรานั่นเอง และทางการแพทย์ก็เชื่ออีกด้วยว่าร้อยละ 75 ของความเจ็บป่วยของคนเราเป็นผลมาจากความคิดทางลบของคนเรานั่นเอง ดังนั้น นักศึกษาต้องเริ่มที่จะเปลี่ยนความคิดหรือความเชื่อของตนเองจากทางลบให้เป็นทางบวก โดยการพยายามสังเกตตนเองว่า ตนเองมีความคิดหรือการพูดถึงตนเองในทางลบอย่างไรบ้าง
เทคนิคการสื่อสาร
เทคนิคการสื่อสารมีอยู่ด้วยกันหลายรูปแบบแต่ในที่นี้จะกล่าวเฉพาะการสื่อสารที่เป็นคำพูดเท่านั้นการสื่อสารที่ดีหรือการพูดดีจะนำไปสู่การสร้างมนุษย์สัมพันธ์ที่ดี ซึ่งการฝึกการสื่อสารที่ดีนั้นทำได้ไม่ง่ายนัก นักศึกษาจะต้องเรียนรู้ถึงกระบวนการการสื่อสารที่ดี ซึ่งการสื่อสารในที่นี้หมายถึงกระบวนการที่มีผู้ส่งข่าวสารไปให้กับผู้รับเพื่อให้มีความเข้าใจร่วมกัน ซึ่งถ้าทั้งผู้ส่งและผู้รับยังไม่มีความเข้าใจร่วมกันถือว่ายังไม่มีการสื่อสาร (Lussier,1993) เป็นเรื่องที่น่าสนใจอย่างมากที่เรามักพบว่าการสื่อสารนั้น ส่วนใหญ่เรามักใช้คำพูด และเป็นที่น่าสนใจมากไปนั้นอีกว่า สิ่งที่เราได้ยินจากคำพูดนั้นร้อยละ 75 ของสิ่งที่ได้ยินจะได้ยินไม่ชัดเจน และร้อยละ 75 ของสิ่งที่เราได้ยินชัดเจนเราจะลืมไปภายใน 3 สัปดาห์ (Maidment,1985) ถ้าสิ่งที่ Maidment กล่าวไว้เป็นจริงแสดงว่าคนเรานั้นมีปัญหาในการสื่อสารอย่างแน่นอน และปัญหาที่เราพบในสังคมส่วนใหญ่ ถ้าเราพิจารณาให้ดีมักเกิดจากการสิ่งสารที่ไม่มีประสิทธิภาพนั้นเอง ซึ่ง Hansen (1985) ได้กล่าวว่าเหตุที่การสื่อสารที่ไม่มีประสิทธิภาพนั้นเป็นเพราะว่าบุคคลไม่มีความสามารถหรือไม่มีความปรารถนาที่จะสื่อสารนั่นเอง
การสื่อสารมีเป้าหมายอยู่ด้วยกัน 3 ประการ คือ ประการแรก เพื่อที่จะเข้าไปมีอิทธิพลต่อความคิดหรือการกระทำของผู้อื่น ประการที่ 2 เพื่อเป็นการให้ข้อมูล และประการสุดท้ายเพื่อแสดงความรู้สึกที่ตนเองมี การสื่อสารเป็นพื้นฐานที่สำคัญมากในการที่จะสร้างมนุษย์สัมพันธ์กับผู้อื่น แน่นอนการมีมนุษย์สัมพันธ์ที่ดีหรือไม่ดีนั้นขึ้นอยู่กับวิธีการสื่อสารที่ใช้
ขั้นตอนในกระบวนการสื่อสาร กระบวนการสื่อสารนั้นอาจแบ่งออกได้เป็น 4 ขั้นคือ
1. การเลือกสื่อที่ใช้ในการสื่อสาร
2. การส่งข่าวสาร
3.การรับข้อมูลข่าวสาร
4.การสนองตอบต่อข้อมูลข่าวสาร
การฝึกพฤติกรรมการกล้าแสดงออก (Assertive Training)
ในการทำดีนั้นนักศึกษาควรจะได้รับการฝึกพฤติกรรมการกล้าแสดงออก หรืออีกนัยหนึ่งคือการฝึกทักษะทางสังคม (Social Skills Training)คำถามในเชิงวิชาการคือพฤติกรรมการกล้าแสดงออกกับพฤติกรรมทักษะทางสังคมแตกต่างกันหรือไม่อย่างไร จากจุดเริ่มต้น พฤติกรรมการกล้าแสดงออกนั้นมาจากแนวคิดของจิตแพทย์ ชื่อ Wolpe ที่ให้ความหมายของพฤติกรรมการกล้าแสดงออกว่า เป็นการแสดงออกถึงความคิด ความรู้สึกของตนเองได้อย่างตรงไปตรงมาโดยไม่ละเมิดสิทธิของผู้อื่น ทั้งนี้ต้องแสดงออกโดยไม่รู้สึกกังวลหรือกลัว ดังนั้น พฤติกรรมการกล้าแสดงออกจะเกี่ยวพันกับความวิตกกังวลหรือความกลัว แต่ทว่าพฤติกรรมการแสดงออกทางสังคมที่เหมาะสมนั้น มีลักษณะของการแสดงออกคล้ายกับพฤติกรรมการกล้าแสดงออก หากแต่ไม่เกี่ยวข้องกับความวิตกกังวลหรือความกลัวที่แสดงออก ทั้งนี้จะใช้ในกรณีที่บุคคลนั้นขาดทักษะทางสังคมที่เหมาะสมเท่านั้นเอง แต่ปัจจุบันนี้จะเห็นได้ว่า นักจิตวิทยาจำนวนมากที่เขียนเกี่ยวกับพฤติกรรมการกล้าแสดง ออกและพฤติกรรมทักษะทางสังคม มักใช้คำนี้ไปในทิศทางเดียวกัน โดยไม่แยกแยะว่าบุคคลนี้จะมีความกลัวหรือความวิตกกังวลหรือไม่
วิธีการฝึกพฤติกรรมการกล้าแสดงออก หรือ การฝึกทักษะทางสังคมที่เหมาะสม
วิธีการฝึกพฤติกรรมการกล้าแสดงออก หรือการฝึกทักษะทางสังคมที่เหมาะสมนั้น อาจทำได้ โดยใช้วิธีการดังต่อไปนี้
1. ใช้การชักซ้อมพฤติกรรม หรือการเล่นบทบาทสมมุติ โดยบทบาทสมมุติที่ให้ผู้เข้ารับการฝึก
ชักซ้อมนั้นผู้เข้ารับการฝึกจะต้องฝึกแสดงออกให้เป็นธรรมชาติและไม่มีความวิตกกังวลที่จะ
แสดงออก ถ้าจะให้ดีควรจะฝึกต่อหน้ากระจก และมีอาจารย์แนะแนวเป็นผู้สังเกต ให้ข้อมูล
ชี้แนะแก้ไข
2. การให้ข้อมูลป้อนกลับ บางครั้งผู้ฝึกพฤติกรรมการกล้าแสดงออก ไม่แน่ใจว่าพฤติกรรมที่ตนเองแสดงออกนั้นเหมาะสมแล้วหรือยัง จำเป็นจะต้องมีผู้รู้ ซึ่งอาจเป็นนักจิตวิทยา หรืออาจารย์แนะแนว คอยสังเกตและให้ข้อมูลป้อนกลับ ว่าพฤติกรรมดังกล่าวแสดงออกได้เหมาะสมแล้วหรือยัง ควรปรับปรุงเปลี่ยนแปลงในด้านใดบ้าง อันจะทำให้การฝึกนั้นมีประสิทธิภาพมากขึ้น
3. การใช้ตัวแบบ ในการฝึกพฤติกรรมการกล้าแสดงออกนั้น การเสนอตัวแบบให้ดูจะทำให้ผู้เข้ารับการฝึกนั้นเห็นขั้นตอนและการแสดงออกได้ชัดเจน ซึ่งจะช่วยให้การเรียนรู้เป็นไปได้ง่ายขึ้น เมื่อผู้เข้ารับการฝึกสังเกตตัวแบบแล้วก็จะแสดงออกตามตัวแบบนั้น การให้ข้อมูลป้อนกลับก็จะนำมาใช้หลังจากผู้เข้ารับการฝึกนั้นแสดงออกตามตัวแบบแล้ว
4. การใช้การจิตนาการ การใช้การจินตนาการนั้นทำได้โดยให้ผู้เข้ารับการฝึกจิตนาการว่าตนเองกำลังแสดงพฤติกรรมการกล้าแสดงออกในสถานการณ์ที่ตนเองมีปัญหาในการแสดงออก แต่ถ้ายังไม่สามารถจินตนาการถึงการแสดงออกของตนได้ ก็อาจจะเริ่มจากการจินตนาการถึงบุคคลอื่นที่แสดงพฤติกรรมการกล้าแสดงออกในสภาพการณ์ที่ตนเองไม่กล้าแสดงออก จินตนาการไปเช่นนี้จนกระทั่งเกิดความเคยชิน จากนั้นจึงค่อยเปลี่ยนมาเป็นการจิตนาการถึงตนเองแสดงพฤติกรรมเช่นเดียวกับตัวแบบในจินตนาการแทน ให้จิตนาการเช่นนี้ทุกๆวันอย่างน้อยวันละครั้งจนเกิดความรู้สึกเคยชิน จากนั้นก็ให้ผู้เข้ารับการฝึกนั้นลองแสดงออกให้ดูจริงๆถ้าแสดงออกได้เหมาะสม ถือว่าสิ้นสุดการฝึกได้
5. การใช้การเสริมแรงทางบวก ในการฝึกพฤติกรรมการกล้าแสดงออกนั้น การให้การเสริมแรงทางบวกมีความสำคัญอย่างมากต่อการจูงใจให้ผู้เข้ารับการฝึกนั้น มีกำลังใจที่จะฝึกต่อไป ดังนั้นผู้ฝึกจะต้องใช้การเสริมแรงทางบวกใหัเป็นโดยอย่างน้อยที่สุดผู้ฝึกจะต้องรู้จักใช้การเสริมแรงทางสังคมไม่ว่าจะเป็นในรูปแบบของคำพูดหรือท่าทาง ส่วนผู้เข้ารับการฝึกก็ควรจะรู้จักวิธีการเสริมแรงตนเอง อันจะช่วยให้การฝึกมีประสิทธิภาพยิ่งขึ้น
ข้อควรระวัง การฝึกพฤติกรรมการกล้าแสดงออกนั้นไม่จำเป็นที่นักศึกษาทุกคนควรจะต้องฝึก ไม่ว่านักศึกษาคนนั้นจะมีพฤติกรรมการยอมจำนน หรือพฤติกรรมก้าวร้าวที่มากเกินไปก็ตาม ตราบใดที่พวกเขาไม่รู้สึกว่าพฤติกรรมเหล่านั้นเป็นปัญหาของพวกเขา และพวกเขายังมีความสุขกับสิ่งที่พวกเขาเป็นอยู่ เพราะการไปทำให้พวกเขาเหล่านั้นเปลี่ยนพฤติกรรมไป อาจเป็นผลเสียมากกว่าที่พวกเขาเป็นอยู่ในขณะนี้ก็ได้ เพราะการเปลี่ยนแปลงใดๆก็ตาม อาจนำไปสู่การต่อต้านและการปรับตัวอย่างมาก ซึ่งถ้าพวกเขาไม่พร้อมที่จะรับกับสภาพของการเปลี่ยนแปลงก็อาจนำไปสู่ปัญหาที่เพิ่มมากขึ้นด้วย
ประเด็นต่อมาคือผู้ฝึกจะต้องบอกผู้ที่จะเข้ารับการฝึกพฤติกรรมการกล้าแสดงออกว่าผลของการแสดงออกของพฤติกรรมการกล้าแสดงออกนั้นอาจจะไม่เป็นบวกไปทั้งหมด ในตอนแรกอาจจะโดนต่อต้านได้จากผู้ที่เกี่ยวข้องหรือผู้ใกล้ชิด แต่ในระยะยาวนั้นผลดีย่อมเกิดขึ้นแน่นอน เมื่อผู้ที่เกี่ยวข้องหรือผู้ใกล้ชิดเริ่มปรับตัวและยอมรับ
นอกจากนี้ยังต้องบอกกับผู้เข้ารับการฝึกด้วยว่า พฤติกรรมการกล้าแสดงออกนั้นไม่จำเป็นต้องแสดงออกในทุกสภาพการณ์และทุกเวลา เพราะในบางสภาพการณ์ บางเวลาอาจนำอันตรายมาสู่ตนเองได้ เช่น ถ้ามีบุคคลที่แสดงเป็นอันธพาลมาแซงคิว แน่นอนเขาละเมิดสิทธิของเรา แต่ถ้าเราแสดงพฤติกรรมการกล้าแสดงออกเพื่อรักษาสิทธิแห่งตน ก็อาจถูกทำร้ายร่างกายได้ ในกรณีนี้พฤติกรรมการยอมจำนนน่าจะเหมาะสมกว่า
ข้อสรุปคือ ทุกคนควรจะมีพฤติกรรมทั้งสามรูปแบบและเลือกใช้ให้เหมาะกับสภาพการณ์น่าจะ
เหมาะสมกว่า แต่ทั้งนี้พฤติกรรมการกล้าแสดงออกน่าจะเป็นลักษณะของพฤติกรรมหลักมากกว่า และทุกครั้งที่แสดงพฤติกรรม จะต้องระลึกไว้เสมอว่าจะต้องไม่ทำให้ผู้อื่นเดือดร้อน
